Հայերէն բառարան

Աղբիւր՝ Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Հայոց լեզուի նոր բառարան. Պէյրութ: Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք Հրատարակչատուն (1992): էջ 259

ՆՈՐ

(beta)

ՔԱՐ

գոյական
    1. հաստատուն եւ կարծր նիւթ, զանազան ծագումի, բաղադրութեան, գոյնի, որմէ կազմուած է երկրի կեղեւը՝ հողի տակ. ապար, ապառաժ, ժայռ, վէմ, վիրգ.

    2. լեռ, սար, մա՛նաւանդ՝ լերկ ապառաժ.

    3. քարի (թիւ 1) խոշոր կամ փոքր կտոր՝ բեկոր (իբրեւ շինութեան՝ քանդակագործութեան նիւթ).

    4. հանքային կարծր՝ բիւրեղացած եւ արժէքաւոր քար. թանկագին քար, ակ.

    5. կշռաքար.

    6. կայծքար.

    7. շիրմաքար, դամբանաքար, գերեզմանաքար.

    8. փոքր կամ խոշոր կարծրացումներ, որոնք կը կազմուին մարմնի հեղուկներուն մէջ գտնուած՝ աղերու կուտակումէն.

    9. կարգ մը խաղերու, ինչպէս՝ նարտի, ճատրակի եւ այլնի մէջ, փայտէ եւ այլ նիւթերէ շինուած փոքր իրեր, իբրեւ խաղալու միջոց.

    10. (Փոխաբերական իմաստ) ճնշող՝ ծանր ազդեցութիւն ունեցող բան. ծանրութիւն.

ածական
    11. (Փոխաբերական իմաստ) պինդ, կարծր.

    12. (Փոխաբերական իմաստ) ճնշող, ծանր.

    13. (Փոխաբերական իմաստ) անտարբեր, անզգայ, անգութ.

    14. (Փոխաբերական իմաստ) անշարժ, անաղմուկ, անձայն. օրինակ՝

‣ քար լռութիւն.

15. քարէ շինուած՝ պատրաստուած:

Տեսակներ

— Աղօրիքի՝ երկանաքար։

— Աղօրիքի (վրայի)՝ վերնակ։

— Աղօրիքի (տակի)՝ ներքնակ։

— Այրող՝ կիզաքար, դժոխաքար։

— Անկիզելի՝ կտաւաքար:

— Արծաթ՝ ոսկի փորձելու՝ փորձաքար, սմբատակ։

— Աւազային՝ աւազաքար:

— Բաբանով նետելու՝ վիրգ, բաբանաքար:

— Գաճի՝ գաճաքար:

— Գայթակղութեան՝ գէշ օրինակ։

— Դամբանի՝ տապանաքար, դամբանաքար, գերեզմանաքար։

— Երկանքի՝ երկանաքար։

— Երկնագոյն՝ լազուարթ:

— Թանկարժէք՝ գոհար։

— Խաղի (կլոր, տափարակ)՝ լեփ:

— Խոշոր՝ վէմ։

— Ծակոտկէն՝ չեչաքար:

— Ծարիրի՝ ծարրաքար, յօնքար։

— Կաթկթուքէ գոյացան՝ (վերինը)՝ շթաքար, (վարինը)՝ պտկաքար։

— Կակուղ՝ փխար, փխրաքար, տոփ։

— Կամարի պորտի՝ պորտաքար։

— Կայծհանի՝ կայծքար։

— Կարծր՝ գայլախազ, հատաքար, սնպատիճ, զմռնիտ։

— Կտաւատ՝ կորկոտ ծեծելու (խոշոր)՝ ծեծքար։

— Կրային՝ կրաքար։

— Հողէ տանիքները հարթելու՝ լողքար:

— Հորի եզերքի՝ եզնակ։

— Ճատրակի՝ արձան:

— Մաղձապարկի մէջ՝ մաղձաքար։

— Մանր՝ խիճ, կոպիճ, խճաքար։

— Մարդկային մարմնէն ներս՝ ընդերաքար:

— Միզապարկի մէջ՝ միզաքար:

— Պատի ծերպերը խցելու (մանր)՝ խիպար:

— Պարսատիկի՝ պարսաքար:

— Սալայատակի՝ սալաքար:

— Սահմանի՝ սահմանաքար, կոպար։

— Սիրտ՝ քարասիրտ:

— Սրելու՝ յեսան։

— Տապալիի՝ վահանակ։

— Տրորելու՝ լեսան:

— Փամփուշտի՝ փամփշտաքար.

— Քարէտախտակի՝ հերձաքար:

— Օդէն ինկած՝ օդաքար, երկնաքար։

Ակատ կամ մոյշ

գոյական (agate) տեսակ մը գաւարզ է (quartz) զանազան տեսակներով:

Ակնվանի կամ վանակն

գոյական (cristal de roche) իր նիւթը ադամանդէն աւելի կակուղ է։

Ամեթովս

գոյական (améthyste) - գեղեցիկ մանիշակագոյն:

Աստղաքար

գոյական (aventurine) - թուխ դեղին եւ պսպղուն:

Արեւակն

գոյական (opale) ծիրանի գօտիի պէս երփներփեան:

Արիւնքար

գոյական Տե՛ս կարմրաքար:

Արծուեքար

գոյական (pierre d'aigle, aetite)։

Բիւրեղաքար

գոյական (béry) - կապոյտ զմրուխտ:

Բուստ

գոյական (corail)։

Գոճազմ

գոյական (œil de chat) - կորինդոնի տեսակ:

Դահանակ

գոյական (malachite)։

Դօդօշի քար

գոյական (crapaud) - ոսկերորակն (borax)։

Եղեգնաքար

գոյական (cornaline) - մսագոյն։

Եղնգաքար

գոյական (onyx) - երփներանգ զուգահեռական գիծերով ակատ:

Զմրուխտ

գոյական (émeraude) - գեղեցիկ կանաչ գոյնով։

Լուսաքար

գոյական (marcassite)։

Լուսնաքար

գոյական (pierre de lune) - ակատի տեսակներէն։

Լրջաքար, լազուարթ

գոյական (lapis - luzuli)։

Կայծ, կայծակն

գոյական (rubis) - փայլուն կարմիր։

Կատուի աչք

գոյական (œil de chat)։

Կարկեհան

գոյական (balais) - կայծակնին բաց վարդագոյնը։

Կարմրաքար

գոյական (hématite) - կարմիր, նաեւ սեւով եւ կանաչով խառն կարմիր:

Հայկական քար

գոյական (pierre d'Arménie) - լազուարթ, երբեմն հողագոյն։

Ձիթաքար

գոյական (olivine կամ péridot) - դեղնորակ կանաչ:

Մարգարիտ

գոյական (perle)։

Մեղեսիկ

գոյական Տե՛ս Ամեթովս:

Յակինթ

գոյական (hyacinthe) - կարմիրի զարնող դեղնագոյն կամ մանիշակագոյն։

Յասմկաքար

գոյական (jade)։

Յասպիս

գոյական (jaspe) - կանաչորակ եւ կարմիր գիծերով ակատ։

Շափիւղայ

գոյական (saphir) - երկնագոյն։

Շողակն, գոհար

գոյական (brillant)։

Ոբսիտաքար

գոյական (obsidiane):

Ոսկեակն, շիկաքար

գոյական (spinelle) - կայծակնին տժգոյն կարմիրը։

Պերոզակն

գոյական (turquoise) - անթափանց կապոյտ։

Սաթ (քէհրիպար)

գոյական (ambre)։

Սարտիոն

գոյական (sardoine) - թխագոյն ակատ:

Սուտակ

գոյական (grenat)։

Սպեսաքար

գոյական (spessartine)։

Վանակն

գոյական Տե՛ս Ակնվանի:

Վարդակն

գոյական (rose)։

Տպազիոն

գոյական (topaze orientale կամ chrysolithe) ոսկեգոյն եւ թափանցիկ։

Յարակից Բառեր

— Քարի հանք՝ քարահանք:

Բաղադրեալ Բայեր

Երկու քարի միջեւ մնալ

չէզոք բայ երկու կրակի միջեւ մնալ, երկու, կողմէ վտանգի մէջ ըլլալ, դժուարութեան մատնուիլ։

Մէկ քարով երկու թռչուն զարնել

ներգործական բայ
1. մէկ այցելութեամբ երկու հոգիի հանդիպիլ միաժամանակ.
2. մէկ գործով երկու նպատակի հասնիլ:

Ոտքը քար առնել

ներգործական բայ ոտքը քարի զարնուիլ:

Քար առնել

ներգործական բայ
1. նարտի մէջ իրեն պատկանող քարերը հաւաքել.
2. այլ խաղերու մէջ՝ հակառակորդին՝ մրցակիցէն քարեր վերցնել (յաղթելու ատեն):

Քար դառնալ

չէզոք բայ
    1. քարի. նման, պնդանալ՝ կարծրանալ.
    2. անկարեկից՝ անբարեացակամ դառնալ.
    3. քար կտրիլ. արձանանալ։

Քար դնել մէկուն առջեւ, քար դնել մէկուն բախտին

ներգործական բայ ձախողեցնել, արգելք ըլլալ:

Քար կտրիլ

ներգործական բայ
    1. քարի նման պինդ դառնալ. պնդանալ, կարծրանալ.
    2. ընդարմանալ.
    3. անշարժանալ, արձանանալ.
    4. քարսիրտ՝ անգութ դառնալ.
    5. ապշահար ըլլալ։

Քար հալեցնել

ներգործական բայ
1. չափազանց աղիողորմ լալ.
2. գութը՝ կարեկցութիւնը շարժել, յամառութիւնը կտրել:

Քար նետել

ներգործական բայ
1. կծու խօսքով դիտողութիւն՝ ակնարկութիւն ընել.
2. հանդարտութիւնը խռովել՝ խանգարել:

Քար ուտել

ներգործական բայ չարքաշ կեանք վարել՝ ապրիլ։

Քար քաշել

ներգործական բայ
1. շատ ծանր՝ յոգնեցուցիչ աշխատանք կատարել (քիչ մը հեգնանք կայ մէջը).
2. չարչարուիլ:

Քար-քարի վրայ չմնալ

չէզոք բայ աւերակ դառնալ, կործանիլ:

Քարէն հաց հանել

ներգործական բայ
1. չարքաշութեամբ՝ չարչարանքով ապրուստը շահիլ.
2. աչքաբաց՝ ճարպիկ ըլլալ։

Քարէ քար իյնալ

չէզոք բայ
1. ամայի տեղեր թափառիլ՝ բան մը փնտռելու համար.
2. չարքաշ կեանք վարել։

Քարը գլխուն տալ

ներգործական բայ զղջալ:

Քարը ծովը իյնալ

չէզոք բայ
1. անյաջողութեան հանդիպիլ. անբախտանալ.
2. ուժը՝ իշխանութիւնը անցնիլ, արժէքը կորսնցնել։

Քարի բռնուիլ

կրաւորական բայ անդադար քար նետել. քար նետելով՝ կռիւ ընել հակառակ կողմին՝ անձին հետ։

Դարձուածքներ

Ամէն քարի տակէն կ՚ելլէ

հնարագէտ՝ ճարպիկ մարդ է։

Քար ըլլայ՝ կը ճայթի

1. ըսածին մարդ չի կրնար դիմանալ, անհանդուրժելի է.
2. վիշտը՝ տագնապը ծանր՝ անկրելի է։

Քարերը կ՚աղաղակեն

որեւէ ձեւով չի պահուիր՝ ծածկուիր, բացորոշ՝ ակներեւ է։

Քարը գլխուդ

դուն ինքդ պիտի կրես վնասը եւ զղջաս ըրածիդ համար:

Թանկագին քարեր.

ՆՈՐ

(beta)

ԿԻՐ

(Արամերէն - Արաբերէն gir)

գոյական
1. շաղախի՝ ծեփի համար գործածելի փխրուն՝ ճերմակ՝ հողանման հանածոյ.

(Թրքերէն kirej).

2. արմատ կրել բայի.

3. կրող, տանող, փոխադրող. օրինակ՝

‣ բեռնակիր.

4. կոյր։

Աղբիւր՝ Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան, Հայոց լեզուի նոր բառարան. Պէյրութ: Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք Հրատարակչատուն (1992): էջ 1026

ՆՈՐ

(beta)